Ta lista jest odzwierciedleniem i podsumowaniem zmian, jakie zaszły w naszym regionie w ciągu ostatnich 10 lat. Najciekawsze realizacje architektoniczne wybrał i opisał Zygmunt Borawski
W książce L’architettura nel nuovo millennio (Architektura nowego milenium) wydanej w 2006 r. znany włoski historyk architektury Leonardo Benovolo napisał, że od 1989 r. sztuka budowania w Europie Wschodniej odbywała się metodą low-tech z ambicjami high-tech. Ostatnia dekada pokazała jednak, że jest to coraz rzadsze zjawisko. Od upadku reżimów komunistycznych minęło 30 lat, a nasz region dzięki sprzyjającej ekonomii, dofinansowaniom z Unii Europejskiej oraz swobodnemu przepływowi informacji i materiałów stał się terenem atrakcyjnych inwestycji budowlanych i śmiałych projektów architektonicznych realizowanych z coraz większą starannością. Pęknięcie żelaznej kurtyny otworzyło olbrzymią, transeuropejską autostradę: architekci i architektki z krajów postkomunistycznych praktykują i pracują w najlepszych znanych pracowniach, z kolei ci z tzw. Zachodu chętnie przystępują do naszych konkursów. Nie wspominając już o tym, że międzykrajowe i międzykulturowe kolektywy oraz zespoły to już codzienność.
Niniejsza lista jest podsumowaniem i odzwierciedleniem zmian dokonanych w ostatniej dekadzie. Zawiera ona wybór najciekawszych budynków zrealizowanych przez architektów zarówno lokalnych, jak i pochodzących z innych krajów Europy i świata. Znalazły się na niej obiekty małe i duże, budowane od zera i wskrzeszane do życia po latach zapomnienia. Ponieważ zaś architektura nie ogranicza się do stawiania ścian, do poniższego zestawienia włączyłem też parki i place. Ot, przekrój. I to bardzo subiektywny. Mało tu krzykliwych, imponujących brył. Skupiłem się przede wszystkim na realizacjach mądrze nawiązujących dialog z przestrzenią, krajobrazem i historią, odpowiadających na potrzeby dzisiejszych użytkowników, podważających sam proces produkcji architektury oraz w przewrotny i wyrafinowany sposób kwestionujących ogólnie przyjęty tok myślenia o niej i jej roli w dzisiejszym świecie. A zatem ruszajmy!
Kaplica Votum Aleksa
Lokalizacja: Tarnów nad Wisłą, Polska
Projekt: Pracownia Beton
Rok: 2010
Budynek niewielki (82 m2) i skromny. Wyjątkowy, bo w każdym calu staje w opozycji do obowiązujących gustów i praktyk budowania kościołów w Polsce, gdzie preferuje się „złote, ale skromne”.
Oto prywatny fundator poprosił młodych architektów z pracowni Beton o projekt niewielkiego drewnianego kościoła w Tarnowie nad Wisłą, żeby stworzyć miejsce spotkań i kontemplacji dla mieszkańców wsi. Konstrukcja kaplicy została wykonana z sosnowego drewna i w całości przykryta osikowym gontem. Jej główne cechy to rudymentarna forma o zaskakująco świetnych proporcjach, niewyszukany detal, prostota konstrukcji. Najważniejszym punktem kapliczki jest ściana szczytowa za ołtarzem. Wykonana w całości ze szkła otwiera się na lokalny krajobraz – rzekę Wisłę i piękną zieloną skarpę. Budynek został w całości zbudowany przez lokalnych wykonawców. Dostał się na tzw. krótką listę przyznawanej co dwa lata europejskiej Nagrody im. Miesa van der Rohe w 2011 r.
Muzeum Katyńskie
Lokalizacja: Warszawa, Polska
Projekt: BBGK Architekci wraz Maksem i Jerzym Kaliną
Rok: 2016
Muzeum wybudowane na terenie warszawskiej Cytadeli – dawnej rosyjskiej twierdzy z XIX w. – to formalnie spójna i przejmująca przestrzenna ewokacja dramatu, jakim była zbrodnia popełniona na 22 tys. polskich oficerów przetrzymywanych w latach 1939–1940 w sowieckich obozach i więzieniach. Na całość założenia składają się trzy budynki i park z symboliczną puszczą katyńską.
Na teren muzeum wchodzimy przez Bramę Nowomiejską. Wystawę muzealną przedstawiającą m.in. pamiątki po zamordowanych oficerach wydobyte w trakcie ekshumacji – przedmioty codziennego użytku: grzebienie, fajki, brzytwy, kubki, guziki, okulary – umieszczono na dwóch poziomach budynku kaponiery. Tablice z nazwiskami ofiar ustawiono w budynku byłej strzelnicy, za przeszklonymi arkadami. Całość założenia wieńczy dramatyczna wyrwa w krajobrazie – wykonana z czerwonego pigmentowanego betonu w skarpie Cytadeli. Tam właśnie zlokalizowano schody prowadzące do wyjścia, gdzie przed wspomnianą już symboliczną brzozową puszczą postawiono dębowy krzyż.
Budynek znalazł się w finale Nagrody im. Miesa van der Rohe 2017 oraz zdobył pierwszą nagrodę East Centric Architecture Triennale Award w 2019 r.
Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza
Lokalizacja: Szczecin, Polska
Projekt: Estudio Barozzi Veiga
Rok: 2014
To budynek niezwykły, szalenie konsekwentny i pełen napięć. Biała, lśniąca bryła w samym centrum Szczecina swoją ekspresjonistyczną formą nawiązuje do lokalnego i historycznego kontekstu tego poniemieckiego miasta. Jednocześnie aluminiowo-szklana fasada i jej ledowe oświetlenie nadają filharmonii lekkość i są powiewem współczesności. Przez małe szklane wrota wchodzimy do monumentalnego kilkunastometrowego holu, w którym dominują ciężkie geometryczne bryły spiralnych schodów oraz sali kameralnej (która „lewituje” nad barem!). Na pierwszym piętrze znajduje się główna sala symfoniczna mogąca pomieścić 953 słuchaczy. Specjalnie zaprojektowane krzywizny na jej ścianach i suficie zapewniają perfekcyjną akustykę. Płaszczyzny te zostały pokryte złotem płatkowanym, przez co całe pomieszczenie kolorystycznie kontrastuje ze sterylną bielą dominującą na elewacji i w głównym holu budynku.
Filharmonii, zaprojektowanej przez znane hiszpańskie studio Barozzi Veiga z Barcelony, w 2015 r. jako pierwszemu i na razie jedynemu budynkowi z Europy Środkowo-Wschodniej przyznano główną nagrodę w konkursie Mies van der Rohe Award.
Teatr Szekspirowski
Lokalizacja: Gdańsk, Polska
Projekt: Renato Rizzi
Rok: 2015
Tak jak gmach szczecińskiej Filharmonii siedziba gdańskiego Teatru to pean na cześć ekspresji formy, projektowej bezkompromisowości i elewacyjnej monochromatyczności.
Budynek jest dziełem włoskiego architekta Renata Rizziego. Powstał na miejscu, w którym przed prawie czterema wiekami wzniesiono pierwszy publiczny teatr na terenach Rzeczypospolitej. Ciężka, masywna bryła budynku w całości obłożona antracytową cegłą jest podtrzymywana przez zwężające się do góry przypory. Forma wprost nawiązuje do gotyckich kościołów miasta. Do tego całą budowlę otacza wysoki na kilka metrów mur, za którym gubimy się w magicznym labiryncie dziedzińców i zewnętrznych schodów. Wnętrze teatru kontrastuje z kolorem elewacji. Dominują tam biel oraz naturalny odcień jasnego kamienia i drewnianej okładziny. Apogeum architektonicznym budynku jest jego otwierany dach pozwalający na organizowanie spektakli pod gołym niebem, dokładnie tak jak odbywało się to w elżbietańskim Londynie.
Nowy budynek Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego
Lokalizacja: Katowice, Polska
Projekt: BAAS, Grupa 5 oraz Małeccy Studio
Rok: 2018
W ostatniej dekadzie w Katowicach wybudowano dużo wysokiej klasy budynków publicznych, co stanowi swoisty fenomen na mapie Polski. Gmach Centrum Informacji Naukowej i Biblioteki Akademickiej, siedziba NOSPR, Międzynarodowe Centrum Konferencyjne czy budynek Muzeum Śląskiego to ważne, ciekawe i wyjątkowo dobre realizacje. Jednak z całej tej plejady gwiazd najbardziej wyróżnia się obiekt najmniejszy i najbardziej ukryty, czyli Wydział Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego.
Jego projekt zrodził się ze współpracy katalońskich i polskich architektów. To wielowymiarowa interwencja, która nie ogranicza się do uzupełnienia tkanki miejskiej poprzez wbudowanie w nią nowej bryły. Do gmachu postanowiono inkorporować znajdujący się w pierzei ulicy budynek przedwojennej fabryki żarówek. Jego wykonana z cegły fasada zainspirowała projektantów do stworzenia elewacji nowego gmachu – tę obłożono przeziernymi ceramicznymi kształtkami w tym samym kolorze. Mimo tych podobieństw architektom udało się zarysować widoczną, choć nietworzącą zbytniego kontrastu różnicę między dawnym a nowym. Dzięki temu Wydział Radia i Telewizji to znakomity przykład połączenia historii z nowoczesnością i wkomponowania nowej kubatury w istniejącą zabudowę.
Centrum Muzyczne Arvo Pärta
Lokalizacja: Laulasmaa, Estonia
Projekt: Nieto Sobejano Arquitectos
Rok: 2018
Wybudowane pośrodku sosnowego lasu i zaledwie kilkaset metrów od Morza Bałtyckiego Centrum Muzyczne Arvo Pärta to miejsce absolutnie magiczne. Budynek powstał dzięki współpracy rządu estońskiego i rodziny artysty, która od 2004 r. konsekwentnie archiwizuje i kataloguje dokumenty muzyczne tego najczęściej granego na świecie kompozytora. Gdy w 2014 r. zorientowano się, że będzie potrzebne większe archiwum dla spuścizny Arvo Pärta, władze postanowiły rozpisać międzynarodowy konkurs architektoniczny, który wygrała hiszpańska pracownia Nieto Sobejano.
Architekci wybudowali budynek idealnie wtapiający się w nadmorski krajobraz zatoki, o połowę niższy od otaczających go drzew. Rozpościerający się łagodnie nad terenem dach jest podtrzymywany przez szereg okrągłych metalowych kolumn, rozmieszczonych w rytmie przypominającym niektóre kompozycje Arvo Pärta. Dzięki dużym szkleniom, zielonym dziedzińcom i wnętrzom wykonanym z drewna dębowego natura harmonijnie przenika do środka, tworząc atmosferę sprzyjającą namysłowi i głębokiej refleksji.
Muzeum Narodowe Estonii
Lokalizacja: Tartu, Estonia
Projekt: DGT Architects
Rok: 2016
Konkurs na budynek Muzeum rozpisano w 2005 r., a jego zwycięzcami zostali młodzi architekci z paryskiego biura DGT Architects. W swojej koncepcji autorzy zakwestionowali wytyczne konkursowe, przenosząc proponowaną lokalizację gmachu na pobliski teren byłego sowieckiego lotniska wojskowego.
Poza oczywistą możliwością zrewitalizowania chociaż części obszaru dawnej bazy wojskowej architektom zależało przede wszystkim na tym, by zaznaczyć w swoim projekcie skomplikowaną i dramatyczną historię kraju, który przez 46 lat znajdował się pod władzą radziecką. Nie obyło się bez kontrowersji. Dla części krytyków lokalizacja i historyczne konotacje projektu były nie do zaakceptowania, inni z kolei podważali sens zlecania tak ważnej realizacji zagranicznym architektom. Po drodze jeszcze wydarzył się kryzys finansowy, który nie oszczędził Estonii. W efekcie budynek zbudowano dopiero po 11 latach. Jednak warto było czekać, ponieważ powstał gmach absolutnie niezwykły. Długi na 350 m budynek, który wyłania się z dawnego pasa startowego, pnie się ku górze, by zakończyć się dramatycznym w swoim wyrazie wspornikowym dachem wiszącym na długości kilkudziesięciu metrów i zapraszającym zwiedzających do środka. Budynek w całości wykonano ze szkła i betonu. Otaczające go rozległe pola i lasy dodają bryle dramaturgii. Powierzchnia muzeum wynosi 35 000 m2 i może pomieścić ponad 140 tys. eksponatów. To największa tego typu instytucja w krajach bałtyckich.
Tymczasowy pawilon i scena
Lokalizacja: Dniepr, Ukraina
Projekt: Kateryna Rusetska, Andrii Palash, Kuba Snopek, Tomasz Świetlik oraz zespół
Rok: 2017; konstrukcja rozmontowana w 2018 r., trwają prace nad realizacją stałego pawilonu
Scena to eksperymentalna przestrzeń publiczna, która powstała w 2017 r. na terenie dawnego amfiteatru w parku Szewczenki w Dnieprze.
Międzynarodowej grupie architektów pod kierownictwem polskiego urbanisty i badacza Kuby Snopka udało się za pomocą metod crowdsourcingu i crowdfoundingu oddolnie zrealizować i sfinansować niewielki obiekt kulturalny dla lokalnej społeczności. W sumie na wszystkich etapach realizacji – od wkładu finansowego po pisanie wytycznych, konsultacje z branżami i prace typowo budowlane – zaangażowano ponad 200 osób.
Całość składała się z drewnianego pawilonu, sceny oraz przestrzeni wypoczynkowej. Do budowy użyto prostych materiałów, takich jak drewno i sklejka. Latem 2017 r. odbyło się tu ponad 60 wydarzeń kulturalnych zorganizowanych przez lokalnych artystów. Chociaż skalą i gabarytem Scena ewidentnie odstaje od innych realizacji wymienionych na tej liście, to jednak nowatorskie i radykalnie demokratyczne podejście autorów do procesu projektowego i produkcyjnego całego przedsięwzięcia zasługuje na najwyższy szacunek. W 2018 r. dnieprzańska Scena otrzymała wyróżnienie w konkursie na najlepszą przestrzeń publiczną Europy.
Plac Skanderbega w Tiranie
Lokalizacja: Tirana, Albania
Projekt: 51N4E
Rok: 2017
Projekt przebudowy placu Skanderbega w Tiranie to udany przykład radzenia sobie z trudnym dziedzictwem historii i przestrzennym chaosem miasta w sposób twórczy i nowatorski. Architekci z belgijskiego biura 51N4E wraz ze znanym albańskim artystą Anrim Salą w 2008 r. wygrali międzynarodowy konkurs, proponując stworzenie w centrum miasta ogromnej przestrzeni tylko dla pieszych, którą otoczono bujnym pasem roślinności składającym się z 12 różnych ogrodów. Główny plac, zajmujący powierzchnię ponad 3 ha, jest spłaszczoną piramidą. Dzięki temu, gdy znajdujemy się w centralnej jego części, otaczające nas budynki z czasów komunistycznych tracą swój autorytarny wyraz. Pod nawierzchnią, wykonaną z przeróżnych odcieni lokalnego kamienia (129 600 kwadratowych tafli!), zamontowano system fontann, które w ciepłe dni łagodnie zalewają plac, tworząc ogromne, płytkie tafle wody. To sprawia, że powierzchnia placu mieni się rewią kolorów niczym ogromny perski dywan, a przy okazji powstaje lokalny mikroklimat, który użytkownikom placu łagodzi gorące albańskie lato.
Projekt placu wygrał konkurs na najlepszą przestrzeń publiczną Europy w 2018 r. oraz został finalistą europejskiej Nagrody im. Miesa van der Rohe 2019.
Rewitalizacja biblioteki w Wyborgu
Lokalizacja: Wyborg (Viipuri), Rosja
Projekt: Alvar i Aino Aalto
Rewitalizacja: Tapani Mustonen, Maija Kairamo oraz Fiński Komitet Odbudowy Biblioteki Alvara Aalto w Viipuri
Rok zakończenia prac rewitalizacyjnych: 2013
Biblioteka w Wyborgu to jeden z najważniejszych budynków w portfolio Alvara i Aino Aalto. Słynni fińscy architekci zrealizowali go w latach 1927–1935 w stylu modernistycznym, z typowymi dla Aalto elementami regionalnymi. Słynne zdjęcia głównej czytelni z okrągłymi świetlikami i audytorium z zawieszonym falującym sufitem wykonanym z drewna swego czasu obiegły wszystkie architektoniczne magazyny świata. Budynek był nowatorski również pod względem funkcjonalnym: to pierwsza biblioteka w Finlandii z wolnym dostępem do książek i oddzielną sekcją poświęconą publikacjom dla dzieci. W trakcie drugiej wojny światowej Viipuri (fińska nazwa miasta) na skutek ostrzału armii radzieckiej zostało mocno zniszczone i przeszło we władanie sowieckie, zmieniając nazwę na Wyborg. Sam budynek biblioteki również ucierpiał i przez wiele lat był nieużytkowany, co spotęgowało zniszczenia. Po upadku Związku Radzieckiego Akademia Alvara Aalto we współpracy z rządami Finlandii i Rosji postanowiła rozpocząć renowację obiektu. Niestety, z powodu trudności z przyznaniem dofinansowania prace ciągnęły się wiele lat. Jednak w 2010 r., po wizycie fińskiej prezydent Tarji Halonen u urzędującego wtedy premiera Rosji Władimira Putina, w ekspresowym tempie przyznano na poczet renowacji ponad 6 mln euro (całość kosztowała 9 mln euro).
Dzięki oryginalnym planom budynku wiele pomieszczeń udało się odnowić w najdrobniejszych detalach. Wszelkie ulepszenia techniczne zostały przeprowadzone w taki sposób, aby nie zmieniać pierwotnego wyrazu obiektu. W konsekwencji Fiński Komitet Odbudowy Biblioteki nagrodzono dwiema prestiżowymi nagrodami World Monuments Fund/Knoll Modernism Prize oraz Europa Nostra Award za wzorcowo przeprowadzoną konserwację. Za najważniejsze jednak uważam to, że przywrócono do życia jeden z najpiękniejszych przykładów architektury modernistycznej.
Czytaj również:
