Można głodować, żeby cierpieć lub przestać cierpieć; umartwiać się, aby uniknąć duchów albo nawiązać z nimi kontakt. Okazuje się, że wstrzemięźliwość działa na wszystko, czego tylko człowiek zapragnie.

Słowo „asceza” wywodzi się z greckiego askesis oznaczającego „ćwiczenie”, „trening”. U Homera pojawiło się w odniesieniu do sztuki lub rzemiosła; u Platona – do ćwiczeń gimnastycznych. Staro­grecki atleta oddawał się askesis, by osiąg­nąć fizyczną sprawność. Różne nurty filozoficzne i religijne doprowadziły do modyfikacji znaczenia tego terminu, tak że zaczął dotyczyć treningu duchowego: doskonalenia intelektu czy duszy przez praktykowanie cnoty.

Badania porównawcze dowodzą, że pewne praktyki ascetyczne występują w większości znanych tradycji religijnych. Choć asceci stawiają sobie rozmai­te cele, często sięgają po te same środki: wydaje się, że spektrum możliwych praktyk ukierunkowanych na osiągnięcie świętości jest ograniczone. Najczęściej są to głodówki, powściągliwość seksualna, ubóstwo oraz wystawianie się na wszelkie próby, tak fizyczne (od utrzymywania się w określonej pozycji w praktykach jogicznych po biczowanie), jak i psychiczne (od medytacji przez nieustanne powtarzanie imienia Boga w umyśle po – przypadek mnichów buddyjskich – kontemplowanie „obrzydliwości jedzenia” czy przebywanie na cmentarzu i obserwowanie zwłok). Motywacje praktyków są jednak skomplikowane i nieskończenie zróżnicowane.

Inicjacje i szamanizm

Zważywszy na to, że nie powinno się stawiać znaku równości między współczes­nymi religiami „pierwotnymi” a prehistorycznymi, można jedynie mgliście spekulować na temat początków ascezy. Z perspektywy antropologicznej uważa się, że praktyka ta wyrasta z przestrzegania zakazów tabuicznych oraz chęci oczyszczenia. To jednak spore uproszczenie. Niekiedy w ascezie celowo sięga się właśnie po łamanie tabu i dokonuje transgresji: indyjski pustelnik żyje „jak pies” czy „jak krowa”, żywiąc się odpadkami, przebywa w miejscach nieczystych i bulwersuje obserwatorów. Ascetyzm prowadzi skomplikowaną grę z normami kulturowymi. Praktycy mogą być łysi albo przeciwnie – zarośnięci. Mogą ubierać się schludnie lub jak żebracy bądź w ogóle zrezygnować z odzieży.

W religiach plemiennych często spotykamy takie praktyki, jak okresowy post, odosobnienie czy abstynencja seksualna, których celem jest osiągnięcie pewnych korzyści religijnych. Motywacją bywa często unikanie wpływu szkodliwych demonów. Przykładowo, gdy przyjmuje się, że demon choroby może wejść do ciała przez usta razem z pokarmem, powstrzymanie się od jedzenia będzie rodzajem profilaktyki magiczno-medycznej, przeciwdziałaniem możliwemu atakowi złośliwych istot. Przygotowując się do małżeństwa