Guru, który ubolewał, że uznawano go za guru. Dla wyznawców – nauczyciel wolności, dla krytyków – dyktator. Gieorgij Gurdżijew podlegał łatwym ocenom, ale na ile one były wspólne z prawdą?

Czytelnicy i czytelniczki Mistrza i Małgorzaty być może zwrócili uwagę na to, że Woland został zapamiętany inaczej przez każdego świadka. Dość podobnie rzecz ma się z Gieorgijem Gurdżijewem. Choć wszyscy, którzy go znali, podawali niemal identyczny rysopis, nie mogli dojść do porozumienia, kim w rzeczywistości był słynny ormiański mistyk i jakie miał poglądy.

Z jednej strony mag i uzdrowiciel, z drugiej – racjonalny filozof. Specjalista od wiedzy tajemnej, który zarazem utrzymywał, że jest materialistą. Sceptyk krytykujący wszelkie religie. Nie ulega wątp­liwości, że Gieorgij I. Gurdżijew odegrał ogromną rolę w XX-wiecznej historii zachodniej duchowości i ezoteryki. Pod tym względem wymienia się go jednym tchem obok Heleny Bławatskiej, Aleistera Crowleya oraz Rudolfa Steinera.

Nie należy zapominać jednak o tym, że dzieło Gurdżijewa stanowi w mniejszym stopniu kosmopolityczną syntezę najrozmaitszych tradycji mistycznych (jak w przypadku Bławatskiej czy Steinera), a w większym zdaje się mieć autorski i oryginalny charakter. Wyróżniały go także źródła inspiracji: choć popularyzował w Europie i Stanach Zjednoczonych mądrość Wschodu, nie były to tradycje indyjskie czy dalekowschodnie, ale – wciąż mniej przez nas znane – sufizm, bizantyński hezychazm oraz świat duchowy Azji Centralnej.

Jednocześnie koncepcja Gurdżijewa jest w pewnym sensie idealnie skrojona pod potrzeby pragnącego samodoskonalenia współczesnego przedstawiciela kultury zachodniej. Ormianin nie zalecał rezygnacji z pracy, rodziny czy życia w społeczeństwie, odejścia z cywilizacji do klasztoru. Takie rozwiązanie uważał za sztuczne; sądził np., że klasztorna kultura buddyjska była rezultatem przeinaczeń i przekształceń, które pojawiły się w drugim–trzecim pokoleniu po śmierci Buddy.

Seria wtajemniczeń

Już samo ustalenie daty narodzin Gurdżijewa jest problematyczne. Posiadane przez niego liczne paszporty zawierały sprzeczne dane. Można przypuszczać, że mistyk lubił podtrzymywać otaczającą go aurę tajemniczości: mniej więcej do 1915 r. – kiedy to zaczęły się pojawiać wiarygodne zewnętrzne źródła na jego temat – trudno było oddzielić prawdę od kreacji. W autobiograficznej książce Spotkania z wybitnymi ludźmi wyraźnie bawił się literacką konwencją wtajemniczonego guru.

Urodził się w 1866, 1872 albo 1877 r. w wielokulturowym i wieloreligijnym Aleksand