Wokół Ogrodu rozkoszy ziemskich narosło wiele legend i wydumanych nadinterpretacji. Najnowsze badania, przeprowadzone po godzinach przez redakcję „Przekroju”, sugerują jednak, że nie należy doszukiwać się w obrazie Boscha wyrafinowanych ezoterycznych nauk. Rozkosze ziemskie nie oznaczają nic innego jak właśnie rozkosze ziemskie, a konkretnie: udane przyjęcie sylwestrowe. W swoim dziele mistrz Hieronymus za pomocą prostych symboli przekazuje podstawowe zasady, których przestrzeganie zapewni nam wejście w nadchodzący rok w atmosferze beztroski i pogody.
Lewa część tryptyku ukazuje przygotowania do wyjścia na sylwestrowe przyjęcie.
***
Siedząca pozycja Adama wskazuje na jego niechętny stosunek do samej idei sylwestrowej zabawy. Adam uważa, że jest to taki sam wieczór jak wszystkie inne i najlepiej spędzić go, nie wychodząc wcale z domu. Ewa z kolei jest zdania, że kiedy jak kiedy, ale w sylwestra nie bawić się to po prostu grzech.
***
Ich spór rozsądza Jezus, stając po stronie Ewy.
***
Unosząc trzy palce prawej ręki, Jezus daje dowód swej wielkiej mądrości: przewiduje, że o godzinie trzeciej role Adama i Ewy się odwrócą, ona będzie chciała wracać do domu, on zaś będzie zdania, że należy bawić się dalej, ponieważ jest sylwester, jedyna taka noc w roku.
***
Adam i Ewa są nadzy. W ten subtelny sposób Bosch przypomina nam, że przed wyjściem z domu należy się ubrać.
***
Stworzenia przy wodopojach przypominają posiadaczom zwierząt, by zadbali przed wyjściem o potrzeby swoich podopiecznych. Słoń najchętniej spędzi sylwestra w towarzystwie małpy, trójgłowa salamandra z ogonem zanurzonym w sadzawce itp.
Środkowa część tryptyku przedstawia zabawę sylwestrową w toku.
***
Licznie odwzorowane gigantyczne poziomki, jagody i jeżyny przypominają, że gwarancją udanej zabawy jest nie tylko dostatek napojów, ale też jedzenia.
***
Korowód wokół sadzawki symbolizuje uczestników zabawy podczas tańca. Ludzie dosiadają rozmaitych zwierząt – poucza to nas o wielkiej obfitości możliwych figur tanecznych i o tym, że w pląsach można wyrażać prawdziwego siebie.
***
Nieliczne sowy oznaczają poważne, mądre rozmowy. Pozostałe – wielce mnogie – ptactwo to żarty, żarciki i drobne uprzejmości. W ten sposób Bosch daje nam do zrozumienia, że proporcja między powagą a żartami powinna być podczas sylwestrowej zabawy odpowiednia, ze zdecydowaną przewagą tych ostatnich.
***
Z prawej strony, na dole, tuż obok wielkiej sowy, zauważymy leżącą kobietę rozmawiającą z mężczyzną o owocowej głowie. Sylwestrowy bal to świetne miejsce, żeby spotkać kogoś interesującego. Kto, dajmy na to, ma na karku głowę zamiast owocu.
***
Spójrzmy następnie na czerwony pień drzewa w kształcie litery A. Wystaje spod niego pięć nóg. Nie oszukujmy się, do tej windy nikt już się nie zmieści. Lepiej pójść schodami.
***
Na dalszym planie widzimy gromadę ludzką wchodzącą do skorupki wielkiego jajka. Nie wiemy, czego tam szukają. I nie pytamy – niech każdy bawi się, jak chce.
***
Nieco na prawo od jaja widzimy unoszącą się na wodzie niebieską kulę z wieżą i obręczą, a na obręczy parę ludzi stojących na rękach, twarzami do siebie. Hieronymus Bosch poucza nas tym symbolem, że dyskutując z innymi, warto na moment spróbować przyjąć ich punkt widzenia, nawet jeśli wydaje się nam nieco egzotyczny.
Prawa część tryptyku, tzw. Piekło, opowiada o tym, co podczas sylwestrowej zabawy może pójść źle.
***
Łuna i rozbłyski w tle to race i fajerwerki. Opinia Hieronymusa Boscha jest tu jednoznaczna: nie strzelajmy w sylwestra. Zwierzęta boją się wystrzałów. Wybuchy okaleczają ludzi. Posłuchajmy mistrza Hieronymusa.
***
Z prawej strony, pośrodku wysokości mamy przedstawione piekło rycerzy. Rycerze to zakute łby, delikwenci chętnie wdający się w bójki, często powodowani wybujałym poczuciem honoru. Takie osoby w towarzystwie to murowane nieszczęście.
***
Obok mamy piekło mnichów (a właściwie opojów). Hieronymus Bosch zachęca nas w ten sposób do zachowania umiaru w konsumpcji alkoholu.
***
Przenosząc wzrok niżej, ujrzymy scenę znaną jako piekło muzykantów. Jest to symboliczne przedstawienie kłótni o dostęp do sprzętu odtwarzającego muzykę. Partytura wypisana na pośladkach pokazuje, co jeden z uczestników zabawy myśli o utworze puszczonym właśnie przez innego. Ludzie cierpią tu katusze, torturowani za pomocą instrumentów muzycznych, które nie do zadawania bólu mają przecież służyć. Jakby tego było mało, wyżej widzimy nóż wbity między uszy. Hieronymus Bosch chce nam w ten sposób przypomnieć, że nie każda muzyka, która sprawia przyjemność nam, podobać się będzie innym.
Wreszcie w prawym dolnym rogu widzimy świnię w welonie zakonnicy. Łatwo odgadnąć, co oznacza ten rubaszny symbol: nie udawajmy kogoś, kim nie jesteśmy, szczególnie podczas zabawy – bo okazać się może, że to nie my się bawiliśmy, ale ten, kogo żeśmy udawali. Tako rzecze Hieronymus Bosch.
Gdybyśmy zamknęli tryptyk, naszym oczom ukazałby się widok płaskiej Ziemi podczas aktu stworzenia, malowany odcieniami szarości. To oczywiście świat widziany po skończonej już zabawie. Może nam się wydawać bezbarwny i płaski, jednak pamiętajmy: kolory i kształty wrócą, wystarczy poczekać. Hieronymus Bosch nam to obiecuje.
Podziel się tym tekstem ze znajomymi z zagranicy lub przeczytaj go po angielsku na naszej anglojęzycznej stronie Przekroj.pl/en!
Czytaj również:
